فرهنگ حمام رفتن در خاورمیانه

اگرچه امروزه حمام کردن را یک فعالیت شخصی درنظر می گیریم؛اما مدتها قبل از لوله کشیِ خانه ها ،حمام های عمومی یا عنوان “hammam” یک رسمِ حیاتی در همه ی شهر های خاورمیانه بود.حمام های عمومی نقش بسزایی در پیشرفت بهداشت وسلامت جامعه داشتند همچنین مکان های ملاقاتی بودند که مردم در آنجابه آرامش میرسیدند و به فعالیت های اجتماعی می پرداختند.

تاریخچه ی حمام عمومی

حمام عمومی تاریخچه ای طولانی در مدیترانه دارد؛ که از چشمه های آب گرم رومیان الهام گرفته است.حمام کردن در سرتاسر امپراطوری روم رایج بوده و از لحاظ محدوه ی جغرافیایی از اروپا به شمال آفریقا و سپس شرق مدیترانه گسترش یافته است.
حمام های رومیان به طور کلی یک اتاق پذیرش داشت که مراجعه کننده از آنجا به اتاق داغ سپس به اتاق گرم و نهایتا به اتاقی با دمای سرد هدایت میشد ؛این تغییرات دمایی سبب تحریک جریان خون بدن و دفع مواد زاید به وسیله ی تعریق میشد؛بعضی حمام ها نیز مناطقی برای ورزش کردن داشتند.
گرچه سنت حمام عمومی از روم همگانی شد اما کم کم در مغرب زمین از میان رفت اما چندین قرن در شرق مدیترانه ادامه یافت.
با این وجود حمام های بیزانسی (روم شرقی) همچنان برخی ویژگی های حمام های اولیه شامل موزاییک های پر نقش و نگار و پیچیده را داشتند.بعدها خلفای اموی حمام های شخصیِ مخصوصی را به عنوان یک قسمت ضروری در همه ی کاخ های امپراطوری و قصرهایشان ساختند . در میان قصرهای قرن هشتم که شاید بهترین نمونه اش قصر عمره در اردن باشد . دیوارهای این حمام ها با نقاشی های استادانه ای مثل تصاویری از زنان عریان در حال حمام کردن پوشیده شده بودند.حمام های اموی کمی نسبت به حمام های پیشین متفاوت بودند مثلا اتاق پذیرش در آنها بزرگتر شده،اتاق با دمای سرد حذف و بقیه ی قسمتها کوچکتر شده بودند و علاوه بر این آرایش آنها نیز پیچیده تر شده بود.

محققین حدس میزنند که حمام های امپراطوری امویان جهت تفریحاتِ دربار طراحی شده بودند و در ادبیات هم در مورد جشن های درباری که در این مکان ها برگزار میشد ،داستان هایی آمده است.

در دوران قرون وسطی،حمام های عمومی یک قسمتی از جامعه شدند و کیفیت و تعداد حمام ها،از ویژگی های ممتاز یک شهر محسوب میشد .نویسندگان قرون وسطی در نوشته هایشان ،حمام ها را در کنار مساجد،مدارس و باغها از ویژگی های یک شهر زیبا و پررونق به شمار می آوردند.
برای مثال هلال الصابی حدس میزد که بغداد،پایتخت عباسیان با آن عظمتش حدود ۶۰۰۰۰ حمام داشت.
اگرچه حمام های عمومی در سرتاسر شرق خاورمیانه در طرح کلی شان مشابه بودند اما در ویژگی های ساختاریِ هرقسمت و تزییناتشان تفاوت هایی داشتند.
بازدیدکنندگان غربی بسیار مجذوب این حمام ها میشدند .در قرن نوزدهم نقاشان زیادی برای بازدید از طرح های دیوارهای حمام ها و آشنایی با معماریِ خارجی به شرق خاورمیانه سفر میکردند.

ضروریات حمام های عمومی

اگرچه بیشتر مطالعات روی معماری و تزیینات حمام های عمومی انجام شده اما وسایلی که در این حمام ها استفاده میشده نیز کم اهمیت نیست.
حمام ها معمولا تک جنسیتی بودند یعنی یا برای زنان و مردان حمام های مجزایی در نظر گرفته می شد یا زمان های متفاوتی برای زنان و مردان وجود داشت .بعضی تصاویر از زنان، مثل تصاویری تاریخی از پیکره های نیمتنه زنان در دیوار قصر المشتی در دوران امویان نشان می دهد که آنها سطل ها یا سبدهایی را حمل میکردند که داخلشان وسایل حمام،شانه،خوشبوکننده هاو لوازم آرایش حمام وجود داشت.

نکته ی مهم در حمام ها زدودن پوستِ مرده و سست شده از سطح بدن به وسیله ی رطوبت محیط و عرق بود .اگرچه افراد در داخل حمامِ داغ عریان بودند اما در اتاق های استراحت لباس هایی به تن می کردند و با حوله ها بدن را خشک می نمودند .

در کشور عثمانی حوله ها و تن پوش های حمام که بسیار شیک هم بودند قلابدوزی شده بودند و بعد از حمام زنان بیشتر اوقات لباس های ظریفی را متناسب با مقام هایشان بر تن میکردند .کفش های حمام نیز از آیتم های قابل توجه در حمام ها به شمار می آمدند که در دوران سلطنت عثمانی آنها از چوب ساخته شده بودند و طرح های پیچیده ای از منبت کاری با مروارید داشتند.

حمام های امروزی

با توسعه ی‌لوله کشی،حمام های مدرن تغییر شکل یافتند و بسیاری از ویژگی های آنان منسوخ شد.از آنجاییکه مردم دائما برای تمیز شدن به حمام های عمومی می رفتند برای رفاه بیشتر حمام های خانگی برتری پیداکرده و گسترش یافتندو به تدریج حمام های عمومی کاهش یافتند.برای مثال حمام های عمومی قاهره که زمانی به وسیله ی نویسندگان قرون وسطی تمجید شده بودند امروزه تبدیل به خرابه شده اند.مراجعه کنندگان نسبتا کم ، هزینه و انرژی بسیار زیاد برای تامین آب و گرما ،سرمایه گذاری برای حمام های عمومی را غیر ممکن ساخته است. در کشور ترکیه حمام های عمومیِ سابق دیگر مکانی برای بهداشت شخصی نیست بلکه مکان هایی برای جشن های تشریفاتی مثل مراسم عروسی می باشند.
در بعضی مناطق فرهنگ حمام رفتن بسیار پیشرفت کرده است ،برای مثال در کشور سوریه و تونس یافتن حمام های ساده ی مجاورت حمام های مجلل شبیه به سوناهای غربی امکان پذیر است. با اینکه امروزه حمامها از نظر سطح راحتی تفاوت های زیادی باهم دارند ولی تمامی انها به استحمام کننده ی تن خسته ،مجالی برای آبتنی خوب، مشت و مال نیرو بخش و مقدار زیادی چای شیرین ارائه میدهند.

منبع : سایت موزه متروپولیتن